Kerstboom & Co. Naaldbomen als chemische laboratoria XI

20-01-2018

Kerstbomen ruiken heerlijk, vinden de meeste mensen; in dennenbossen is de geur soms overweldigend. Deze sensatie nemen we mee in bad in de vorm van bad-olies en shampoos met dennengeur. Dennengeur? Wat doet een windbestuiver (Zie III Kerstboom & Co Compagnons van de kerstboom) met geur, terwijl de noodzaak om insecten aan te lokken ontbreekt? Toch moet er een reden zijn. De natuur doet zelden iets zonder noodzaak. Nieuwe pogingen liggen eeuwenlang op de evolutionaire testbank, voordat een “uitvinding” het keurmerk geslaagd krijgt en in het soorten repertoire wordt opgenomen.

De voor ons welriekende geuren hebben inderdaad een functie. Ze lokken anders dan bij loofbomen geen dieren aan, maar stoten ze af. Insecten vinden deze luchtjes vaak helemaal niet lekker; denk aan de lucht van citroengeraniums als afweer tegen muggen. Zij werken dus als afschrikkers of menigmaal, als de insecten hardleers zijn, als gifstoffen.

De geurstoffen zitten in de harsen van verschillende Pinaceae (spar, lariks, den en Douglas spar), maar ook in sommige Cupressaceae b.v. Chamaeciparis. Deze soorten bezitten zogenaamde harskanalen, waarin de harsen geproduceerd worden. Harskanalen komen in een beperkte groep van naaldbomen voor. De aanwezigheid van harsolies verklaart waarom brandend dennenhout verschrikkelijk knettert en ceder- of taxushout niet. Zelfs sommige loofbomen, bijvoorbeeld meranti, bevatten net als de naaldbomen harskanalen, waarin zich een cocktail van stoffen bevindt met vergelijkbare functies.

Harsen worden al eeuwenlang gewonnen wegens hun geuren en genezende werking. Ook zijn ze gewild bij de verfindustrie en worden ze gebruikt als glazuur op taarten. Dit is te danken aan de eigenschap dat de hars, die vloeibaar is in intacte harskanalen, gaat afharden in contact met zuurstof. Dit heeft een natuurlijke functie. Als een boom door wind of vraat beschadigd wordt, polymeriseert hars, dat uit de wonden vloeit. Dit gebeurt onder invloed van de hoge concentratie zuurstof in de buitenlucht, zodat schimmels en insecten niet binnen kunnen dringen.

Harsen van fossiele bomen kennen we als amber. Geen wonder, dat er vaak insecten in amberblokjes ingesloten zijn, omdat ze in de kleverige hars zijn blijven hangen. De chemische structuur van amber uit verschillende perioden varieert en geeft informatie over het zuurstofgehalte van de atmosfeer tijdens achtereenvolgende geologische perioden.

Primair hebben harsen een afsluitfunctie, waardoor bacteriën, schimmels en insecten niet binnen kunnen dringen en insecten in de kleverige substantie blijven hangen. De chemische stoffen in de hars hebben ook een alarmerende, afschrikkende of zelfs dodelijke werking om vraat door insecten en zoogdieren te verhinderen. Bovendien bevatten de harsen afweerstoffen tegen binnendringende bacteriën of schimmels. Een curieuze functie van sommige harsen is, dat ze dieren (predatoren) aanlokken, die boombedreigende insecten opeten.