Bomen en paddenstoelen: vrienden of vijanden

9-11-2017

Als er paddenstoelen op een boomstam groeien, is de dood van de boom nabij. Ofwel is het boomweefsel al dood, ofwel is het weefsel zo verzwakt, dat de boom zich niet meer kan verdedigen tegen de indringer. Voor de meeste bomen is dat het begin van het einde.

Ter oriëntatie heel in het kort: Paddenstoelen zijn de voortplantingsorganen (vruchtlichamen) van schimmels, een reusachtig grote groep van organismen. De vruchtlichamen groeien op een net van schimmeldraden (mycelium). Zijn de vruchtlichamen met het blote oog nauwelijks of niet zichtbaar, dan noemen we de organismen schimmels. Voorbeelden hiervan zijn meeldauw (o.a. op rozen), roest (o.a. op stokrozen) en penseelschimmel (op brood). Als de vruchtlichamen goed zichtbaar zijn, noemen we ze paddenstoelen, maar ze horen tot precies dezelfde groep. Enige paddenstoelen worden gezien als de grootste (en oudste) organismen ter wereld. Een honingzwam (Armillaria ostoyae) in Oregon is naar schatting 2400 jaar oud en het mycelium bedekt een oppervlakte van 890 hectaren, ongeveer de helft van het Mastbos. Ook in Zwitserland komt een reuzenmycelium voor met een oppervlak van 40 hectaren, nog altijd zo’n 60 voetbalvelden, en een leeftijd van ongeveer 1000 jaar. Deze begon zijn carrière dus in de tijd van de Noormannen.

Schimmels die dode delen van de boom verteren (saprofyten), doen goed werk. Zij produceren samen met bacteriën organisch voedsel voor de volgende, krachtige generatie bomen. En in feite doen schimmels, die verzwakte exemplaren aanvallen hetzelfde. Anders is het bij echt agressieve schimmels, die de strijd aangaan met vitale boomexemplaren. Dan ontstaat er een echte oorlog, waarbij de tegenstanders elkaar met chemische wapens bestoken. Een schimmige oorlog met wapens, die even onzichtbaar als effectief dodelijk zijn. Een voorbeeld hiervan is de iepziekte, waarbij schimmeldraden van Ophiostoma ulmi na de “overwinning” de transportvaten in het hout met hun mycelium verstoppen. Net zo ernstig is de bloedingsziekte bij kastanjes, maar die wordt niet door een schimmel, maar door een bacterie (Pseudomonas) veroorzaakt.

Schimmels betekenen niet altijd de ondergang van een boom. Integendeel. Veel paddenstoelen zijn de vruchtlichamen van schimmels, die met hun draden in wortelpunten van bomen binnendringen. In tegenstelling tot bomen kunnen deze schimmels minimale concentraties van mineralen uit de bodem opnemen. De mineralen worden in de schimmelcellen opgeslagen en deels aan de boomwortels doorgegeven. Dit is koehandel: in ruil voor de mineralen leveren de bomen aan de schimmels suikers, die in hun bladeren gefabriceerd zijn. Dankzij de paddenstoelen kunnen bomen op zeer mineraalarme bodems leven. De eucalyptussen in Australië zijn hier een voorbeeld van. Maar ook veel bomen op de arme zandgronden van Brabant profiteren van hun “mineralenmagneten”. Deze vorm van symbiose (mycorrhiza) is geen uitzondering; meer dan 80% van de planten (orchideeën zijn een uitgesproken voorbeeld) profiteren van deze uitwisseling en hebben permanent schimmels rond hun wortels.

Natuurlijk zijn mycorrhiza-paddenstoelen nauwelijks op voedingsbodems te telen. Ze hebben een relatie met een levende gastheer nodig. In dit geval een bijbehorende boom. Deze interactie is extreem ingewikkeld op het moleculaire niveau, zo ingewikkeld, dat men tot dusverre alleen de grove trekken van deze partnership min of meer begrijpt. De afhankelijkheid van een boompartner verklaart, waarom eekhoorntjesbrood, een mycorrhiza-paddenstoel, heel moeilijk te kweken is. Champignons daarentegen laten zich makkelijk op dood materiaal kweken. Geen wonder: dat is hun normale substraat.